آفات علماز آنجا که علم نیز یک فعالیت بشری می‌باشد می‌تواند آفاتی را در شرایطی خاص بگیرد که در ذیل بدان اشاره می‌شود. فهرست مندرجات۲ - اقسام موانع و آفات علم ۲.۱ - موانع سیستم آموزش کلاسیک ۲.۲ - موانع شناختهای عقلی و قلبی ۲.۳ - موانع علوم حقیقی ۲.۳.۱ - حجب ظلمانی ۲.۳.۲ - حجب نورانی ۳ - مصادیق موانع و آفات ۳.۱ - نفوس و شهوت ۳.۲ - محبّت دنیا و دنیاطلبی ۳.۳ - گناه ۳.۴ - بیماری‌های قلب ۳.۵ - غفلت ۳.۶ - آرزو ۳.۷ - تکبر و غرور ۳.۸ - طمع ۳.۹ - خشم ۳.۱۰ - تعصب ۳.۱۱ - پرخوری ۳.۱۲ - جدال و مراء ۴ - پانویس ۵ - منبع ۱ - مقدمهعلم و معرفت از بالاترین هدایا و الطاف الهی بر بشر است که انسان با استفاده صحیح از آن می‌تواند به اوج نقطه کمال انسانی صعود نماید و از آن به عنوان پلکان ترقّی مدد بگیرد، ولی با این حال در صورت عدم استفاده صحیح از دانش و هدف بالذات قرار دادن آن ممکن است دچار آفاتی شود که موجبات انحطاط و گمراهی هر چه بیشتر عالم را فراهم نماید، چنانکه گاهی برخی از امور قبل از تابیدن نور علم و حکمت بر قلب انسان مانع از تابش آن بر صفحه تاریک دل انسان و حیات دوباره آن می‌شوند. از آنجا که آشنایی با این آفات و موانع ما را قادر بر پیشگیری از آنها و بهره‌برداری مطلوب‌تر از این موهبت الهی می‌سازد، در این گفتار کوتاه به بیان برخی از موانع و آفات علم و حکمت با استفاده از کلام معصومین (علیهم‌السّلام) و بزرگان دین می‌پردازیم. ۲ - اقسام موانع و آفات علمموانع و آفات علم و حکمت را از یک نظر می‌توان به سه دسته تقسیم نمود: ۲.۱ - موانع سیستم آموزش کلاسیکبرخی از موانع و آفات علوم از راه آموزش کلاسیک همچون فقه، اصول و همه علوم تجربی حاصل می‌شود، مانند کم‌روئی «هر که خجالت کشد دانشش اندک می‌شود» امام صادق (علیه‌السّلام)؛ بدفهمی، تن‌آسائی، چنانچه حضرت علی (علیه‌السّلام) فرموده‌اند: «علم با تن‌آسائی یافت نمی‌شود». ۲.۲ - موانع شناختهای عقلی و قلبیموانعی که مانعیّت آنها شامل شناختهای عقلی و قلبی همچون شناخت خدا و اقرار به یگانگی او است، مانند: عجب، تعصّب و استبداد...، که این موانع اندیشه را از تشخیص صحیح حقائق عقلی و قلب را از برکات الهام‌ها و ارشادهای غیبی الهی محروم می‌سازد. ۲.۳ - موانع علوم حقیقیموانع علم حقیقی یا نور حکمت، که همان علمی است که خداوند در دل هر کس که بخواهد قرار می‌دهد و با تحصیل و آموزش و تفکر حاصل نمی‌گردد، بلکه نورٌ یقذفهُ الله فی قلبِ مَن یشاء می‌باشد، این موانع خود بر دو دسته‌اند: ۲.۳.۱ - حجب ظلمانیحجب ظلمانی یا گناهان که آئینه دل را تیره و تار و جان را بیمار می‌سازد و آدمی را از دانش حقیقی بی‌بهره می‌کند، هر چند دارای مراتب بالائی از علوم رسمی باشد. ۲.۳.۲ - حجب نورانیحجابهائی که خود از سنخ نور هستند و تعلق به نشئه مجرّدات تامّه و شهود آن عالم دارند که در مناجات شعبانیه از آنها به «حجب النور» تعبیر شده است، آن چنانکه نور خورشید مانع از رؤیت حقیقت و مرکز خورشید است با اینکه خود از سنخ نور و روشن کننده هستند، حجاب‌های نورانی هم مانع از ادراک درجات بالای حقیقت هستی هستند. حضرت امام (رحمة‌الله‌علیه) در توضیح حجب نورانی و ظلمانی می‌فرماید: «توجه به غیر خدا انسان را به حجاب‌های ظلمانی و نورانی محجوب می‌نماید. کلیه امور دنیوی اگر موجب توجه انسان به دنیا و غفلت از خداوند متعال شود، باعث حجب ظلمانی می‌باشد و اگر دنیا وسیله توجه به حقّ و رسیدن به دار آخرت (که دار التشریف است) باشد حجاب‌های ظلمانی به حجب نورانی مبدّل می‌گردد و کمال انقطاع آن است که حجب ظلمانی و نورانی پاره و کنار زده شود تا به مهمانسرای الهی که معدن عظمت است به‌توان وارد گردید.» [۴]
موسوی خمینی، سیدروح‌الله، جهاد اکبر، ص۳۰، (چ چهارم، پائیز ۱۳۷۴، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی).
موانع و آفات ذکر شده در این مقاله بیشتر مربوط به علوم از قسم دوّم و سوّم می‌شود، گرچه برخی از آفتها برای تمام علوم آفت به شمار می‌رود و عالم را از مسیر صحیح به کژراهه می‌کشاند و یا او را از اشعه‌های حیات بخش خورشید معرفت بی‌نصیب می‌گذارد. ۳ - مصادیق موانع و آفات۳.۱ - نفوس و شهوتحضرت علی (علیه‌السّلام): «حکمت با شهوت در یک دل جای نمی‌گیرد.» ۳.۲ - محبّت دنیا و دنیاطلبیحضرت علی (علیه‌السّلام): «محبّت دنیا خرد را تباه می‌کند و دل را از شنیدن حکمت باز می‌دارد و کیفری دردناک می‌آورد.» حبّ دنیا و دنیاطلبی یکی از بزرگترین موانع نور علم و آفات علوم رسمی به شمار می‌رود. دلی که سرشار از محبّت دنیاست، هیچ گاه خریدار حکمت و معارف الهی نیست و انسان دنیادوست تنها برای رسیدن به مطامع دنیوی خویش به سمت فراگیری علوم رسمی روی می‌آورد و آن‌گاه حتی اگر علم توحید را هم فرابگیرد، تنها موجب دوری هر چه بیشتر او از خدا می‌شود. پیامبر اکرم (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) فرمودند: «ما ازدادَ عبدٌ علماً فازدادَ فی الدّنیا رغبةً الّا ازدادَ من اللهِ بُعداً؛ هر آنچه بنده دانش خود را افزایش دهد و سپس رغبت بیشتری به دنیا پیدا کند، موجب دوری بیشتر او از خدا می‌گردد.» و این عالم در مسیر حرکت به سوی جهنّم گام برداشته است، چنانچه حضرت امام خمینی (رحمة‌الله‌علیه) به طالبان علم هشدار می‌دهند: «مواظب باشید مبادا پنجاه سال یا بیشتر یا کمتر در حوزه با کدّ یمین و عرق جبین جهنّم کسب نمائید.» [۸]
موسوی خمینی، سیدروح‌الله، جهاد اکبر، ص۲۷، (چ چهارم، پائیز ۱۳۷۴، موسسه تنظیم ونشر آثار امام خمینی) .
اگر علم دستمایه دنیاطلبان و دانشمندان دنیادوست قرار بگیرد با بهره‌گیری از آن بالاترین گناهان و بدترین جنایات را انجام می‌دهند، چنانکه در جهان معاصر علم و دانشمندان مورد سوء استفاده و قدرت‌طلبی دنیاخواهان قرار گرفته و فجایع بی‌شماری را پدید آورده‌اند، که نمونه بارز آن فجایع جنگ جهانی دوم و بمباران اتمی دو شهر ژاپن است که هزاران انسان بی‌گناه قربانی مطامع قدرتمندان شدند. ۳.۳ - گناهپیامبر اکرم (صلّی‌الله‌علیه‌وآله): «بنده گناه می‌کند پس دانشی را که پیشتر می‌دانسته از یاد می‌برد.» ۳.۴ - بیماری‌های قلبهمچون قساوت قلب، نفاق، حسد و...: امام هادی (علیه‌السّلام) فرمودند: «حکمت در طبیعت‌های فاسد سودی نمی‌بخشد». ۳.۵ - غفلتحضرت علی (علیه‌السّلام): «هر کس غفلت کند، نادان ماند». «آنکه مغلوب غفلت شود دلش می‌میرد.» ۳.۶ - آرزوپیامبر اکرم (صلّی‌الله‌علیه‌وآله): «آن که به دنیا رغبت ورزد و آرزویش را در آن دراز گرداند، خداوند دلش را به اندازه رغبتش به آن کور می‌کند.» [۱۳]
ابن شعبه حرانی، حسن بن علی، تحف العقول، ص۶۰، (موسسه النشر اسلامی، وابسته به جامعه مدرسین، چ چهارم، ۱۴۱۶ ق).
۳.۷ - تکبر و غرورتکبر و غرور علمی که در زمینه علوم به دست آمده هم آفت است و هم باعث می‌شود انسان از کسب مراحل علمی برتر و بالاتر محروم بماند و خود را از همگان بالاتر بداند و هیچ‌گاه به حقیقت دست نیابد. امام کاظم (علیه‌السّلام) فرمودند: «کشت در دشت هموار می‌روید و نه در سنگلاخ و همین‌طور حکمت در دل فروتن آباد بارور می‌شود و نه در دل متکبر سرکش». ۳.۸ - طمعپیامبر اکرم (صلّی‌الله‌علیه‌وآله): «طمع حکمت را از دل‌های دانایان می‌برد.» [۱۶]
متقی هندی، علاء‌الدین علی بن حسام، کنز العمال، ج۳، ص۴۹۵، ح ۷۵۷۶ (موسسه الرساله، بیروت، ۱۴۰۹ ق).
۳.۹ - خشمامام صادق (علیه‌السّلام): «خشم دل حکیم را نابود می‌کند. هر کس مالک خشم خویش نباشد، مالک خرد خویش نیست.» ۳.۱۰ - تعصبپیامبر اکرم (صلّی‌الله‌علیه‌وآله): «هر کس در دلش دانه خردلی از تعصب باشد خداوند او را روز قیامت با اعراب جاهلی برانگیزد.» ۳.۱۱ - پرخوریپیامبر اکرم (صلّی‌الله‌علیه‌وآله): «دل هنگام پری شکم حکمت را بیرون می‌اندازد.» [۱۹]
حلی، ورام بن ابی‌فرانس، تنبیه الخواطر، ج۲، ص۱۱۹.
۳.۱۲ - جدال و مراءحضرت علی (علیه‌السّلام): آن که مجادله به باطلش زیاد شود کوری‌اش از حقیقت ماندگار شود. [۲۰]
تميمى آمدى، عبدالواحد بن محمد، غرر الحکم، ج۵، ح ۸۱۱۵، ص۲۳۰.
علامه مجلسی (رحمة‌الله‌علیه) می‌گوید: مراد از جدال، مناظره به منظور غلبه بر طرف مقابل و مراد از مراء، جدال و اعتراض بر سخن دیگران بدون داشتن هدف و غرض دینی است. اینها آن‌گاه نکوهیده و از آفات علم به شمار می‌روند که هدف شخص، اظهار برتری خود و نه اثبات حقّ یا ردّ باطل باشد، که در این صورت شخص، دیگر به دنبال کشف حقیقت نیست و صرفاً درصدد اظهار برتری است که منجر به انحراف از مسیر صحیح خواهد شد. لذا پیامبر اکرم (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) به اینگونه عالمان وعید جهنّم داده‌اند: «من تعلّم العلمَ لیبالی به العلماء او لیماری به السفهاء او یصرفُ وجوهَ النّاس اِلیه ادخَلهُ الله النّار؛ هر کس علم بیاموزد تا به وسیله آن بر دانشمندان مباهات و فخرفروشی نماید یا با سفیهان ممارات و جرّ و بحث کند یا چهره‌ها را به سوی خود برگرداند، خداوند او را داخل آتش خواهد نمود.» اینها نمونه‌هایی از آفات و موانع علم و حکمت، برگرفته از بیانات پیشوایان دین اسلام است و تنها با مدنظر قرار دادن و رفع این موانع است که طالب علم می‌تواند جان خویش را از چشمه معرفت سیراب نموده و علمش را در مسیر کمال خویش و تکامل بشریت به کار بندد، و در غیر این‌صورت علم تنها وبال و موجب ظلمت باطنی او خواهد بود. ۴ - پانویس۵ - منبعسایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله آفات علم، تاریخ بازیابی ۹۶/۴/۱۹ |